چکیده
این پژوهش به منظور بررسی اثرات فواصل ردیف کاشت (45، 60 و 75 سانتی‌متر) و تراکم بوته (50، 65 و 80 هزار بوته در هکتار) بر خصوصیات مختلف از جمله عملکرد و اجزاء عملکرد ذرت دانه‌ای سنیگل کراس 704 در مزرعه آزمایشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد میانه در سال زراعی1381 انجام شد. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار اجرا گردید.
در این بررسی برخی از خصوصیات مورفولوژیکی بوته، بلال، وزن خشک بوته، عملکرد اجزاء عملکرد و شاخص برداشت مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج نشان دادند که با افزایش فاصله ردیف کاشت ،طول ساقه، وزن خشک بوته درمرحله رسیدگی فیزیولوژیکی، تعداد دانه در بلال وزن هزار دانه، عملکرد و شاخص برداشت بصورت معنی‌داری افزایش یافتند،ولی صفات دیگر مورد مطالعه تحت تاثیر فاصله ردیف قرار نگرفتند. همچنین با افزایش تراکم کاشت، سطوح مختلف قطر ساقه ،وزن خشک بوته، ارتفاع گیاه و عملکرد دانه اختلاف معنی‌داری داشتند. ولی تعداد روز از کاشت تا سبز شدن و رسیدگی، تعداد برگ در بوته، تعداد بلال در بوته و تعداد دانه در بلال و بقیه صفات مورد مطالعه تحت تاثیر تراکم قرار نگرفتند. اثر متقابل فواصل خطوط کاشت و تراکم گیاهی بر عملکرد دانه معنی‌دار گردید.
طبق نتایج حاصله در شرایط آب و هوایی مشابه این آزمایش فاصله ردیف 75 سانتی‌متر با تراکم 80 هزار بوته در هکتار برای ذرت سینگل کراس 704 قابل توصیه است.
مقدمه :
افزایش عملکرد گیاهان زراعی یکی از اجزای ضروری جامعه امروزی برای هماهنگی با افزایش جمعیت جهان است. جمعیت جهان با آهنگ 7/1-6/1 درصد در حال رشد است و در نتیجه هر ساله 90 میلیون نفر به مصرف کنندگان محصولات کشاورزی افزوده می شود. این وضعیت به مفهوم آن است که تولید غذا باید دائماً افزایش یابد تا از ناهماهنگی های اجتماعی و کمبودهای غذایی انسان در بسیاری از نقاط جهان جلوگیری شود. با توجه به فقر و گرسنگی همراه با ازدیاد روز افزون جمعیت در جهان و محدودیت اراضی قابل کشت، ادامه روند کاهش منابع انرژی، تخریب و به هم خوردن تعادل
اکولوژیکی، اگر چاره ای برای افزایش تولیدات کشاورزی نشود بروز قحطی دور از انتظار نخواهد بود. رشد جمعیت مشکل اصلی مسألة تغذیه در جهان را تشکیل می دهد. به منظور حفظ سطح فعلی مصرف غذا برای جمعیت جهان در سال 2010 باید تولیدات مواد غذایی 25 درصد افزایش یابد و برای مبارزه با گرسنگی و سوء تغذیه لازم است که میزان تولید موادغذایی تا 55 درصد افزایش یابد (4).
برای تامین غذای مردم جهان باید تولید محصولات کشاورزی در واحد سطح افزایش‌یابدو از زمان (طول فصل رشد) بهتر استفاده شود (18) و حتی الامکان از گیاهان پرسودتر با دوره رشد کوتاه‌تر استفاده شود(20). ذرت گیاهی است پرسود با دوره رشد نسبتاً کوتاه که میزان عملکرد دانه آن در واحد سطح نسبت به گیاهان مشابه به مراتب بیشتر بوده و می تواند قسمتی از نیاز جامعه بشری را جوابگو باشد. بعلاوه از کلیه اندامهای گیاهی ذرت (دانه، برگ و ساقه) برای تغذیه انسان، دام و تولید گوشت و شیر استفاده می‌شود. به این ترتیب ارزش ذرت در تغذیه دام و طیور، تولید نشاسته، گلوکز و روغن و به دلیل پتانسیل عملکرد بسیار بالا (بیش از 15 تن در هکتار) بسیار زیاد است و لازم است به آن توجه بیشتری معطوف گردد(6).
گیاه با تثبیت و تبدیل انرژی خورشیدی غذا تولید می‌کند. متوسط کارآیی تثبیت انرژی خورشید در اکوسیستم های مختلف جهان کمتر از یک درصد گزارش شده است.گرچه این رقم برای اکوسیستم های زراعی بیشتر است ولی در بهترین شرایط بیش از 1/5 درصد نیست (13).
با اعمال مدیریت های مناسب زراعی نظیر تغییر مصنوعی میکروکلیما، تامین به موقع نهاده های لازم، کاشت زودهنگام ارقام زراعی پرمحصول در بهار و استفاده از ردیف‌های باریک برای افزایش تراکم کاشت، حداکثر پوشش گیاهی ایجاد می شود. بدین ترتیب بجای آنکه نور در سطح عریان خاک تلف شود بوسیله جامعه گیاهی جذب می شود و در نتیجه میزان فتوسنتز در واحد سطح زمین افزایش می‌یابد (16).
افزایش تراکم بوته بدون در نظر گرفتن کاهش صحیح فواصل گیاهان و سایر عوامل نه تنها ممکن است باعث افزایش عملکرد نگردد بلکه تراکم زیاد سبب افزایش رقابت درون و برون بوته ای گشته و عملکرد دانه را کاهش می دهد و کیفیت آن را نیز تغییر می دهد به قسمی که قابلیت استفاده آن در تغذیه دام کاهش می یابد (11).
در مطالعات مختلف انجام شده در مورد بررسی اثرات فاصله ردیف و تراکم بوته، به دلیل وجود محیط‌های مختلف آب و هوایی توصیه واحدی وجود ندارد بر این اساس به منظور بهره گیری بهتر از عوامل محیطی مطالعه ای تحت عنوان اثرات فاصله ردیف و تراکم بوته بر رشد، عملکرد و اجزاء عملکرد ذرت دانه ای سینگل کراس 704 اجرا گردید.
اهمیت و علل توسعه کشت ذرت
ذرت به دلیل پرمحصولی و قابل کشت بودن در محدوده وسیعی از شرایط محیطی، تنوع فوق‌العاده از نظر فرم، عادت رشد و کیفیت محصول دارای اهمیت زیادی می‌باشد. ذرت یکی از با ارزش ترین گیاهانی است که مورد کشت قرار می گیرد و به عنوان سلطان غلات معروف است، زیرا تولید و ارزش آن در جهان از گندم، جو، یولاف، چاودار و برنج بیشتر است (15).
قسمت اعظم ذرت تولید شده به مصرف تغذیه دام می رسد و بدلیل پایین بودن درصد فیبر هیدراتهای کربن ساختمانی و روغن، جزوه خوش خوراک ترین غلات بشمار می آید. تقریباً 9-8 درصد ذرت تولیدی جهت مصرف انسان و تولید بعضی از ترکیبات صنعتی بکار برده می شود. از برگ و ساقه ذرت در صنایع فیبر و کاغذسازی استفاده می شود و صنایع تخمیری یکی دیگر از مصرف‌کنندگان غیر مستقیم ذرت هستند، به نحوی که در تولید الکل اتیلیک، الکل بوتیلیک استالدئید و غیره کاربرد دارد (5). ذرت یکی از شگفت آورترین گیاهان از لحاظ ذخیره انرژی می باشد. از بذری که وزن آن کمی بیشتر از 2/0 گرم می‌باشد، گیاهی حاصل می‌شود که در طول 9 هفته به ارتفاع 250 تا 320 سانتی متر می‌رسد. در دو ماه بعد این گیاه تولید 1000-600 بذر مشابه آنچه که خود از آن بوجود آمده است می‌نماید (برای مقایسه در نظر بگیرید که از هر بذر گندم50 عدد بذر بوجود می‌آید). این تولید به راندمان بالای مصرف انرژی و ذخیره مقدار زیادی از آن در دانه بستگی دارد.
علل توسعه کشت ذرت را می توان به صورت زیر خلاصه کرد :
1) قدرت سازش پذیری این گیاه با شرایط گوناگون اقلیمی که در محدوده فوق العاده وسیعی از شرایط محیطی بهتر از گندم و برنج رشد می کند (10).
2)کشت دیم ذرت در مناطقی با متوسط بارندگی سالانه حداقل 250 میلی متر و حداکثر 500 میلی متر و در ارتفاعات 4000 متری کوه‌های آند انجام می‌شود (10).
3) سیستم ریشه‌ای ذرت دارای مکانیسم بالقوه‌ای جهت اجتناب از خشکی است، بطوریکه وقتی گیاه با رطوبت خاک کمتر از حد مطلوب روبرو می‌شود ریشه خود را توسعه می دهد (14).
بدین ترتیب کاهش سطح برگ با پوشیده شدن برخی روزنه ها همراه است و از دست رفتن رطوبت کاهش می یابد (10).
4) عامل مهم دیگر، پتانسیل عملکرد بیشتر در این گیاه نسبت به اکثر محصولات زراعی(جدول1) و قدرت زیاد این گیاه در تثبیت انرژی است (جدول2)، که امکان می‌دهد از هر هکتار زمین حداکثر انرژی برداشت گردد (40).
جدول1 : حداکثر سرعت رشد محصولات زراعی (گرم بر متر مربع در روز).
محصول سرعت رشد محصول سرعت رشد محصول سرعت رشد
غلات لگوم‌ها گیاهان ریشه‌ای
ارزن 54 نخود 28 سیب زمینی 27
ذرت 51 بادام زمینی 28 چغندر قند 32
سورگوم 51 سویا 23
نیشکر 42 یونجه 20
برنج 36 باقلا 15
جو 23
گندم 18
نقل از منبع شماره40 .
جدول 2: میزان انرژی برداشت شده در محصولات زراعی.
محصول میزان انرژی برداشتی
ذرت دانه ای 24135
ذرت سیلوئی 32059
نخود فرنگی 19508
سبزیجات 28671
گندم پاییزه 29052
جو بهاره 19147
چغندر قند 25214
یونجه 15008
نقل از منبع شماره40
مراحل نمو ذرت، با تأکید بر اثر تراکم بوته بر آنها
آگاهی از مراحل نمو و زمان وقوع آن می‌تواند راهنمای مناسبی برای فراهم کردن شرایط ممکن برای تولید محصول بهتر و بیشتر باشد. فرآیند رشد و نمو از جوانه زدن بذر شروع می‌شود و تا مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی ادامه دارد. هنانوی (32) مراحل رشد و نمو ذرت را مشخص کرده است.
سبز شدن
دانه ذرت مشابه سایر گندمیان است، جز اینکه تفاوت هایی در مقیاس آن وجود دارد که ناشی از جنین و آندوسپرم نسبتاً بزرگ آن است (12). بذر پس از قرار گرفتن در درون خاک شروع به جذب رطوبت می‌کند و هنگامی که میزان رطوبت جذب شده به 44 درصد وزن خشک بذر رسید در شرایطی که درجه حرارت محیط بالاتر از 10 درجه سانتی گراد باشد، جوانه زنی آغازمی‌گردد (3).
مدت زمان کاشت تا سبز شدن تحت تاثیر درجه حرارت، رطوبت، تهویه خاک، بنیه گیاهچه عملیات آماده سازی بستر بذر و عمق کاشت می‌باشد (15).
اطرشی (1) طی آزمایشی گزارش داد که بین هیبریدهای مختلف ذرت( 108 (خیلی زودرس) 301 (زودرس) و 604 (میان رس) ) از نظر تعداد روز از کاشت تا 50 درصد سز شدن تفاوت معنی داری مشاهده نمی‌شود همچنین مشخص شد که در کلیه تراکم‌های مورد مطالعه (60، 75 و 90 هزار بوته در هکتار) تعداد روز از کاشت تا 50 درصد سبز شدن 3/5 روز و پس از تجمع 8/68 درجه – روز رشد می‌باشد.
مین باشی (19) طی مطالعه ای اظهار داشت که تعداد روز از کاشت تا 50 درصد سبز شدن، در بین تراکم های مختلف بوته اختلافی نداشتند، که دلیل آن عدم تاثیر عوامل آزمایش بر خصوصیات حرارتی، رطوبتی و فیزیکی خاک می‌باشد.
رسیدگی فیزیولوژیکی
بلوغ یا رسیدگی فیزیولوژیکی به مفهوم دوره‌ای از چرخه زندگی گیاه است که در آن مرحله رشد و نمو کامل می‌شود. گیاهان دانه ای را به منظور جلوگیری از اتلاف عملکرد باید در مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی برداشت کرد. از طرف دیگر، اگر برداشت به بعد از بلوغ فیزیولوژیکی موکول شود، عملکرد در اثر ریزش دانه ها یا ریزش درصد زیادی از دانه ها در حین برداشت کاهش می‌یابد. بلوغ فیزیولوژیکی هر گیاهی را می‌توان با نمونه گیری منظم و تعیین وزن خشک دانه معین کرد. زمانی که وزن خشک دانه افزایش نیابد، گیاه به بلوغ فیزیولوژیکی رسیده است (21).
مدت زمان لازم از کاشت تا بلوغ فیزیولوژیکی تحت تاثیر عوامل محیطی و مدیریتی مانند تاریخ کاشت، طول فصل رشد، میزان بارندگی، بافت و حاصلخیزی خاک قرار دارد (12).
اطرشی (1) دریافت که تعداد روز از کاشت تا مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی در تراکم های مورد بررسی یکسان است و افزایش تراکم بوته تاثیری بر تعداد روز ندارد. مین باشی (19) دریافت که افزایش تراکم بوته تاثیری بر تعداد روز از کاشت تا بلوغ فیزیولوژیکی نداشت.
خصوصیات رویشی گیاه، با تاکید بر اثر تراکم بوته بر آنها
تعداد برگ در بوته
برگ های ذرت اولین اندام هایی هستندکه بعد از کلئوپتیل از خاک خارج می‌شود. تعداد برگهای جنینی ذرت 6-5 عدد است. تعداد برگ در ذرت به میزان تولید برگ در مریستم انتهایی و همچنین به طول دوره از کاشت تا ظهور گل آذین نر بستگی دارد که خود تحت تاثیر عوامل محیطی مانند طول روز و درجه حرارت می‌باشد (46).
تعداد برگ در ذرت بستگی به تاریخ ظهور کاکل و گرده افشانی و ارتفاع گیاه دارد (22). تعداد برگ در بوته تحت تاثیرطول روز بوده و با افزایش آن تعداد برگ در بوته افزایش می‌یابد (33).
مین باشی (19) دریافت که افزایش تراکم بوته، به صورت معنی داری باعث کاهش تعداد برگ در بوته می‌گردد که احتمالاً به دلیل تشدید رقابت بین گیاهان برای عوامل محیطی باشد.
ارتفاع گیاه
یکی از اثرات تراکم بوته تغییر در ارتفاع گیاه است، اما میزان تغییر به کمیت وکیفیت نور بستگی دارد (28). با افزایش تراکم گیاهی سایه اندازی متقابل افزایش می یابد و این امر افزایش ارتفاع گیاه، افزایش خوابیدگی و کاهش یکنواختی بلال را تقویت می‌کند (1).
استینسون و موس (43) اثر سایه را بر روی دو گروه از هیبریدهای تراکم پذیر و تراکم ناپذیر ذرت بررسی نمودند و متوجه شدند که هیبریدهای تراکم پذیر حساسیت کمتری به سایه دارند و عملکرد آنها بیشتر از هیبریدهای تراکم ناپذیر می‌باشد. گیاهانی که در معرض سایه بودند، ارتفاع زیادتر و قطر ساقه کمتری داشتند و عملکرد آنها نیز کمتر بود. علت کاهش عملکرد در تراکم های بالا افزایش خوابیدگی ساقه و افت وزن بلال در اثر کاهش شدت نور می‌باشد.
از نظر تئوریک هورمون اکسین در مقابل نور تجزیه شده و افزایش شدت نور باعث تجزیه بیشتر آن می‌شود که در نهایت باعث کاهش ارتفاع گیاه می‌شود.معمولاً ارتفاع گیاه ذرت تا سطح معینی همراه با افزایش تراکم بوته افزایش یافته و سپس کاهش می‌یابد. عدم افزایش ارتفاع بوته در تراکم های خیلی بالا احتمالاً به علت محدودیت مواد فتوسنتزی، آب و مواد معدنی برای رشد است (28). معمولاً هیبریدهای دیررس ارتفاع بیشتری نسبت به هیبریدهای زودرس دارند.
شریف زاده(11) طی مطاله ای‌دریافت که سینگل کراس 711 (دیررس) نسبت به سینگل کراس های604 (میان‌رس) و 301 (زودرس) دارای ارتفاع بیشتری است. بیشتر بودن ارتفاع بوته را می‌توان به بیشتر بودن تعداد برگها و در نتیجه گرمای بیشتر که متاثر از دیررس بودن نسبی آنهاست نسبت داد.
قطر ساقه
با افزایش تراکم گیاهی سایه اندازی متقابل افزایش می‌یابد و این امر باعث افزایش ارتفاع و کاهش قطر ساقه می‌شود (10). مین باشی (19) گزارش کرد که قطر ساقه در اکثر مراحل نمو تحت تاثیر تاریخ کاشت، تراکم بوته و هیبرید واقع می‌گردد.بطوریکه افزایش تراکم بوته سبب کاهش قطر ساقه در تمام مراحل نمو می‌شود و مقدار کاهش قطر ساقه 6 و 8/12 درصد به ترتیب برای تراکم های 11 و 13 بوته در مترمربع نسبت به تراکم 9 بوته در متر مربع می‌باشد. چنانچه افزایش ارتفاع بوته با تجمع بیشتر ماده خشک همراه نباشد، منجر به کاهش قطر ساقه و خوابیدگی بوته می‌شود (44).
وزن خشک بوته
تراکم جامعه گیاهی اثر معنی داری بر تجمع ماده خشک بوته دارد. رشد ساقه تا 45 روز بعداز کاشت تغییر معنی داری ندارد، ولی بعداز آن تجمع وزن خشک بوته بیش از50 درصد مجموع ساقه و برگ می‌گردد و حدود 75 روز بعداز کاشت بخصوص در تراکم های پایین به تدریج کاهش می‌یابدکه احتمالاً بدلیل انتقال مواد از ساقه به دانه است.
اریک وهانوی (29) مشخص کردند که میزان افزایش عملکرد ماده خشک از 45 تا 91 روز بعداز کاشت، که طی آن گیاه وارد مرحله تجمع سریع ماده خشک می‌شود، تحت تأثیر تراکم بوته قرار نمی‌گیرد. در مطالعه کومینز و دوبزون (25) مشخص شد که با افزایش تراکم ذرت از 49 به 86 هزار بوته در هکتار سهم ساقه از 27 به 32 درصد افزایش می‌یابد. اکبری (2) دریافت که وزن خشک بوته در تمام مراحل نمو تحت تاثیر تراکم بوته قرارمی‌گیرد و حداکثر وزن خشک بوته در تراکم 85 هزار بوته در هکتار بدست می‌آید.
اجزاء عملکرد، با تاکید بر اثر تراکم بوته بر آنها
تعداد بلال در بوته
تراکم گیاهی در توزیع ماده خشک بین بخشهای رویشی و زایشی سهم مهمی دارد (118). در بررسی شریف زاده(11) معلوم شد که اثر تراکم بوته در واحد سطح بر تعداد بلال در بوته معنی‌دارنیست و دلیل آنرا عدم رقابت شدید در زمان تشکیل بلال ها در دامنه تراکم های مورد مطالعه ذکر کرد. روتگر وکراودر (42) نتیجه گرفتند که در تراکم های بالا تعداد بلال در بوته کاهش می‌یابد. کاهش تعداد بلال در بوته در تراکم های بالا ناشی از عدم کفایت مواد فتوسنتزی برای تشکیل بلال می‌باشد (19).
تعداد ردیف در بلال
رید و همکاران (39) گزارش کردند که افزایش تراکم اثر معنی داری بر تعداد ردیف در بلال ندارد. در مطالعه شریف زاده (11) مشخص شد که بین تراکم های 85 و 95 هزار بوته در هکتار از نظر تعداد ردیف در بلال اختلاف معنی داری وجود ندارد. در مطالعه دیگری (45) گزارش شد با افزایش تراکم از 8 به 4/15 بوته، تعداد ردیف در بلال به میزان 14 درصد کاهش یافت
تعداد دانه در ردیف
تیتو – کاگو و گاردنر (45) گزارش کردند که یکی از فاکتورهای مهم در تشکیل عملکرد دانه ذرت، تعداد دانه در هر ردیف بلال می‌باشد، زیرا تعداد دانه در هر ردیف در مقایسه با تعداد ردیف در هر بلال تاثیر بیشتری را بر تعداد دانه در هر بلال دارد. با افزایش بیش از حد تراکم (بالاتر از 10 بوته در مترمربع) تعداد دانه در هر بوته به میزان 79 درصد کاهش یافت، در حالیکه تعداد دانه در واحد سطح ممکن است تا تراکم 5/12 بوته در مترمربع افزایش یابد. با افزایش تراکم از 8/0 به 4/15 بوته در مترمربع، تعداد دانه در ردیف تا تراکم 5/13 بوته در مترمربع تقریباً ثابت و بین42 تا45 دانه در ردیف بود، ولی در تراکم 4/15 بوته در مترمربع به 24 دانه در ردیف کاهش یافت.
شریف زاده (11) گزارش کرد که بین تراکم های 85 و 95 هزار بوته در هکتار از نظر تعداد دانه در ردیف اختلاف معنی داری مشاهده نمی‌شود. اکبری (2) گزارش نمود که اثر تراکم بوته بر تعداد دانه در ردیف معنی دار نیست.
وزن هزار دانه
در مطالعه کارلن وکامپ (35) اختلاف آماری معنی‌داری بین دو روش جفت کاشت وتک کاشت از نظر وزن هــزار دانــه مشاهده نشد. اکبری (2) دریافت که اثر تراکم بوته بر وزن هزار دانه معنی دار است، و با افزایش تراکـم بوته در واحد سطح وزن هــزار دانـــــه کاهش یافت. همچنین شریف زاده (11) در بررسی خود دریافت که بین تراکم های 85 و 95 هزار بوته در هکتار از نظر وزن هزار دانه تفاوت معنی داری وجود نداشت.
اثر تراکم بوته بر عملکرد دانه
در شرایط مختلف تراکم مطلوب بوسیله رقابت برای جذب آب، مواد غذایی و نور تعیین می‌شود ( 37). با افزایش تراکم عملکرد دانه افزایش می‌یابد، اما این رابطه بصورت سهمی می‌باشد (36). محدودیت عملکرد در تراکم های کم به علت کمی تعداد بوته و در تراکم‌های زیاد به دلیل وجود بوته های عقیم می‌باشد.
سیادت (9) با بررسی اثر تراکم های مختلف گیاهی (40، 50، 60، 70 و 80 هزار بوته در هکتار) بر خصوصیات 3 هیبرید نتیجه گرفت که با افزایش تراکم، عملکرد تک بوته با شیب تقریباً تند و یکنواخت کاهش می‌یابد.
مطیعی وسیادت (17) مشخص کردند که بین تراکم های مختلف ذرت سینگل کراس 704 اختلاف معنی داری از نظر عملکرد دانه وجود دارد و با افزایش تراکم گیاهی تا 100 هزار بوته در هکتار ابتدا عملکرد افزایش و سپس کاهش پیدا می‌کند. سیادت (8) گزارش کرد که متوسط تعداد دانه یا تعداد بلال در بوته با افزایش تراکم کاهش می‌یابد، اما عملکرد دانه در ابتدا افزایش و سپس کاسته می‌شود .
اثر تراکم بوته بر شاخص برداشت
نیچی و پوروویچ (38)، عملکرد بیولوژیکی را به کل ماده خشک تولیدی و عملکرد اقتصادی رابه بخشی از عملکرد بیولوژیکی که قابل استفاده است، اطلاق می‌گردد. بیون (23) کارایی تولید دانه را به عنوان یک شاخص مطرح نمود و این شاخص ضریب انتقال نام گرفت. او ضریب انتقال غلات را بصورت نسبتی از ماده خشک تمامی گیاه (بجز ریشه) که در دانه تجمع می‌یابد تعریف نمود. این ضریب که اکنون بعنوان شاخص برداشت شناخته می‌شود، بطور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد (26). با افزایش تولید ماده خشک کل و با افزایش شاخص برداشت، می‌توان عملکرد اقتصادی را افزایش داد. عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت تحت تاثیر عوامل آب و هوایی، خاک و گیاه قرار دارند. دونالد و هامبلین (27)، پیشرفت های قابل ملاحظه‌ای که در نیم قرن اخیر در تولید غلات حاصل شده است را در درجه نخست به دلیل افزایش شاخص برداشت و نه لزوماً افزایش عملکرد بیولوژیکی می‌دانند.
طبق گزارش ریچارد و همکاران (41) افزایش تراکم گیاهی بطور معنی داری شاخص برداشت را کاهش می‌دهد. آنها همچنین نتیجه گرفتند که شاخص برداشت ذرت بیشتر تحت تاثیر عوامل محیطی و به ویژه تراکم گیاهی و طول دوره رسیدگی گیاه است، و هرچه این دوره طولانی تر و تراکم گیاهی کمتر باشد، شاخص برداشت بیشتر افزایش می‌یابد.
مواد و روشها
موقعیت محل آزمایش
این آزمایش در سال زراعی1381 در مزرعه‌دانشگاه آزاذ اسلامی واحد میانه واقع در شمال شرقی شهرستان میانه انجام گرفت. این منطقه در طول جغرافیایی ′25 و º37 شرقی و در عرض جغرافیایی ′43 و º47 شمالی در ارتفاع 1100 متری از سطح دریا واقع شده است. این منطقه با توجه به تقسیم بندی دومارتن و آمبرژه جزو مناطق نیمه خشک با تابستانهای نسبتاً گرم و خشک و زمستانهای سرد و مرطوب می‌باشد و بر اساس آمار هواشناسی میانه، میانگین درجه حرارت سالانه آن 13 درجه سانتیگراد با میانگین حداقل سالانه 2/6 درجه سانتیگراد، میانگین حداکثر سالانه 8/19 درجه سانتیگراد و حداکثر مطلق 5/40 درجه سانتیگراد می‌باشد. حداقل میزان بارندگی منطقه 168 میلی‌متر و حداکثر آن بیش از 500 میلی متر با متوسط 306 میلی متر است. تعداد روزهای یخبندان این ناحیه 110 روز در سال می‌باشد.
مشخصات خاک محل آزمایش
برای تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک محل مورد آزمایش ده نمونه از خاک مزرعه از عمق 20-0 و 40-20 سانتی متری به طور تصادفی نمونه برداری شد و دو نمونه درآزمایشگاه خاکشناسی تبریز تجزیه شد.نتایج نشان داد که بافت خاک از نوع لوم رسی و اسیدیته آن5/7 می‌باشد.
مشخصات طرح و تیمارهای آزمایشی
این بررسی به صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. عوامل مورد بررسی را سه فاصله خطوط کاشت (45 ،60 و 75 سانتی‌متر) و سه تراکم بوته (50، 65 و 80 هزار بوته در هکتار) تشکیل دادند. در این آزمایش از ذرت رقم دیررس سینگل کراس 704 با طول دوره رشد 140-120 روز استفاده شد.
عملیات زراعی
قطعه زمین مورد مطالعه در پائیز سال 1380 توسط گاوآهن برگرداندار شخم عمیق و در بهار سال 1381شخم سطحی (25-20 سانتی متر) زده شد. سپس کود فسفات آمونیوم و اوره به ترتیب به میزان 250 و 90 کیلوگرم در هکتار بطور یکنواخت در مزرعه پخش گردید و با دوبار دیسک عمودبرهم علاوه بر خردکردن کلوخه ها، کود با خاک مخلوط و سپس توسط ماله زراعی مزرعه تسطیح شد. کاشت در تاریخ 20 اردیبهشت ماه با دست انجام گردید. هرکرت شامل 6 ردیف کاشت به طول 9 متر بود. بذور قبل از کاشت بوسیله قارچ کش کاربوکسین تیرام به میزان 2 در هزار آغشته شدند. برای کاشت ابتدا شیارهایی به عمق 5-3 سانتی متر در وسط کرت ایجاد و بذرها بوسیله دست در محل کاشت قرار داده شدند. همزمان.اولین آبیاری بلافاصله پس از کاشت انجام شد. فواصل سایر آبیاری ها حدود 8-6 روزوعرف منطقه بود. برای تامین نیتروژن مورد نیاز، معادل 150 کیلوگرم اوره در هکتار بصورت سرک بطور یکنواخت در سه مرحله قبل از گلدهی و قبل از هرآبیاری در کنار ردیف های کاشت پخش گردید.
به منظور مبارزه با آفات از جمله کرم طوقه خوار(1) از سم لیندن(2) به میزان دو در هزار بصورت محلول و طعمه مسموم، و کرم ساقه خوار ذرت(3) در مرحله ظهور گلهای نر از حشره کش سوین(4) به میزان دو کیلوگرم در هکتار بوسله سمپاش فوران مدل پی‌تی‌او500(5) و تراکتور فیات 445 استفاده گردید.
خصوصیات مورد بررسی
در این بررسی زمان وقوع مراحل نمو شامل 50 درصد سبز شدن و رسیدگی فیزیولوژیکی تعیین گردیدند. همچنین در این مطالعه قطر ساقه (از بالای سطح خاک و حدفاصل گره های سوم و چهارم بوسیله کولیس) و ارتفاع بوته در مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی اندازه گیری شد و تعداد برگ نیز شمرده شد. برای تعیین وزن خشک بوته از دو ردیف از چهار ردیف میانی هر کرت ده بوته متوالی برداشت شد و بطور جداگانه داخل پاکت های جداگانه درون آون تهویه دار به مدت 48 ساعت و در درجه حرارت 75-70 درجه سانتیگراد قرار داده شدند و سپس با ترازوی دقیق توزین شدند.
عملکردهای دانه و بیولوژیک دو ردیف کاشت میانی (پس از حذف اثر حاشیه) تعیین گردیدند و عملکرد دانه بر اساس 14 درصد رطوبت تنظیم شد. اجزای عملکرد برای ده بوته تصادفی از ردیف‌های کاشت غیر حاشیه‌ای تعیین شدند. شاخص برداشت نیز از نسبت عملکرد دانه به عملکرد بیولوژیک حاصل شد. خصوصیات اندازه‌گیری شده برای هر کرت و متوسط صفات اندازه‌گیری شده برای ده بوته یا بلال با استفاده از برنامه نرم افزاری MSTAT-C مورد تجزیه واریانس قرار گرفتند و مقایسه میانگین‌ها با استفاده از آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام شد. برای رسم نمودارها از نرم‌افزار کواتروپرو استفاده شد.
نتایج و بحث
مراحل نمو
سبز شدن
تعداد روز از کاشت تا 50 درصد سبز شدن تحت تاثیر تیمارهای آزمایشی (فاصله ردیف کاشت و تراکم بوته) و اثر متقابل آنها قرار نگرفت (جداول3و 4). چنین به نظر می‌آید که این مرحله پیش از اینکه تحت تاثیر فاصله ردیف و تراکم بوته قرار گیرد، بیشتر تحت تاثیر پتانسیل بذر و شرایط خاک از نظر مواد غذایی، درجه حرارت و رطوبت می‌باشد. دیگر محققان (12و19) نیز در مطالعات خود دریافتند که تعداد روز از کاشت تا 50 درصد سبز شدن تحت تاثیر تراکم بوته قرار نمی‌گیرد.
متوسط تعداد روز از کاشت تا 50 درصد سبز شدن برای رقم سینگل کراس 704، در مدت 1/7 روز بود. .
رسیدگی فیزیولوژیکی
نتایج آماری بدست آمده بیانگر آن بود که تعداد روز از کاشت تا رسیدگی فیزیولوژیکی تحت تاثیر فاصله ردیف، تراکم بوته و اثر متقابل آنها قرار نگرفت (جداول5 و6).
در مطالعه مین باشی(19) نیز مشخص شد که افزایش تراکم بوته تاثیری بر تعداد روز از کاشت تا مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی ندارد. همچنین ایرمیرن و میلبورن (34) اعلام کردند که افزایش تراکم بوته روی زمان برداشت هیبریدهای مورد مطالعه تاثیری نداشت.
رقم مورد مطالعه (سینگل کراس 704 ) از کاشت تا رسیدگی فیزیولوژیکی بطور متوسط 39/110 روز نیاز داشت.
خصوصیات رویشی گیاه
تعداد برگ در بوته
تعداد برگ در بوته تحت تاثیر فاصله ردیف و تراکم بوته و اثر متقابل آنها قرار نگرفت ( جدول 5).تعداد برگ در بوته تحت تاثیرطول روز بوده و با افزایش آن تعداد برگ در بوته افزایش می‌یابد (33). مین باشی (19) دریافت که افزایش تراکم بوته، به صورت معنی داری باعث کاهش تعداد برگ در بوته می‌گردد که احتمالاً به دلیل تشدید رقابت بین گیاهان برای عوامل محیطی می‌باشد. همچنین تعداد برگ در ذرت بستگی به تاریخ ظهور کاکل و گرده افشانی و ارتفاع گیاه دارد (22). نتیجه حاصله از این آزمایش با نتایج فوق مطابقت ندارد.
ارتفاع بوته
اثر فاصله ردیف بر ارتفاع بوته معنی دار نبود(جدول5) با این حال بیشترین ارتفاع بوته در فاصله ردیف کاشت 45 سانتی متر بدست آمد.
ارتفاع بوته تحت تاثیر تراکم کاشت قرار گرفت(جدول5). بیشترین ارتفاع بوته مربوط به تراکم کاشت 80 هزار بوته در هکتار بود.حال آنکه بین تراکم های 65و50 هزار بوته در هکتاراختلاف معنی داری وجود نداشت(جدول 6) .در تراکم زیاد به سبب افزایش سایه اندازی، ارتفاع بوته ها جهت جذب نور بیشتر می‌شود.
جمیزبرخ (31) گزارش نمود که ارتفاع بوته در تمام مراحل نمو تحت تاثیر تراکم بوته قرار می‌گیرد. افزایش تراکم بوته در واحد سطح از طریق تغییر در کیفیت و کمیت نور باعث افزایش یا کاهش ارتفاع می شود. در تراکم های مطلوب عدم تخریب هورمون اکسین عامل طویل شدن میانگره‌ها می‌گردد .
اثرمتقابل فاصله ردیف و تراکم کاشت بر ارتفاع بوته معنی دار نگردید(جدول5).
قطر ساقه
قطر ساقه درمرحله رسیدگی تحت تاثیر فاصله ردیف کاشت قرارگرفت(جدول5). با افزایش فاصله ردیف از45 تا 75 سانتی متربر قطر ساقه افزوده شد، حال آنکه بین دو فاصله ردیف 45 و 60 سانتی متر از نظر آماری اختلاف معنی داری وجود نداشت.
اثر سطوح مختلف تراکم کاشت بر قطر ساقه در سطح احتمال 5 درصد معنی دار بود ( جدول5) .تراکم کاشت 50 هزار بوته بیشترین و تراکم کاشت 80 هزار بوته در هکتارکمترین قطر ساقه را داشتند. با این حال بین تراکم‌های 65 و 80 هزار بوته در هکتار از نظر آماری اختلاف معنی داری وجود نداشت(جدول6).
ارلی و همکاران (28) طی آزمایشی دریافتندکه با افزایش تراکم بوته، قطر ساقه کاهش پیدا کرد. به نظر می‌رسد که افزایش تراکم کاشت باعث تشدید رقابت بین گیاهان برای جذب منابع محیطی می‌گردد و در این میان قطر ساقه هم تحت تاثیر قرار گرفته و کاهش می‌یابد.
اثر متقابل فاصله ردیف و تراکم کاشت بر قطر ساقه در مرحله رسیدگی معنی دار نبود(جدول5).
وزن خشک بوته در متر مربع
وزن خشک بوته در متر مربع در مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی تحت تاثیر فاصله ردیف کاشت قرار نگرفت (جدول5).با این حال بیشترین وزن خشک بوته در متر مربع در فاصله ردیف 75 سانتی متر بدست آمد(جدول 6). علت این امر را می‌توان به نفوذ بیشتر نور به برگهای پایینی و حداکثر استفاده از آن در ساخت مواد فتوسنتزی در ساقه و برگ دانست.
اثر تراکم بوته بر وزن خشک بوته در متر مربع در سطح احتمال 1 درصد معنی دار بود(جدول5). وزن خشک بوته در متر مربع با افزایش تراکم بوته افزایش یافت، ولی وزن خشک بوته کاهش یافت که دلیل آنرا می توان رقابت بین بوته‌ها دانست ،که تعداد بیشتر بوته در واحد سطح جبران این کمبود را کرده است. بیشترین مقدار وزن خشک بوته در مترمربع با تراکم 80 هزار بوته در هکتار بدست آمد.حال آنکه بین تراکم های کاشت 50 و65 هزار بوته در هکتار از نظر آماری اختلاف معنی داری مشاهده نشد(جدول 4-4). در مطالعه بورن واندرسون (24) مشخص شد که وزن خشک ساقه در کلیه مراحل نمو تحت تاثیر تراکم بوته قرار می‌گیردکه حداکثر وزن خشک ساقه در تراکم 5/8 بوته در مترمربع بدست آمد.محققین دیگر (2 و19) نیز به نتایج مشابهی رسیدند.
اثر متقابل فاصله ردیف و تراکم کاشت بر وزن خشک بوته در متر مربع معنی دار نبود (جدول5).
اجزاء عملکرد
تعداد بلال در بوته
اثر فاصله ردیف و تراکم کاشت بر تعداد بلال در بوته و اثر متقابل آنها معنی دار نبود(جدول7 ).طی آزمایش صورت گرفته تقریباً همه بوته‌ها یک بلال داشتند و نتیجه بدست آمده نشانگر آن است که احتمالاً تعداد بلال در بوته بیشتر تحت عوامل ژنتیکی بوده و کمتر تحت تاثیر عوامل محیطی قرار می‌گیرد. دماوندی(7) نیزدر مطاله ای به نتیجه مشابهی دست یافت.
تعداد دانه در بلال
اثرسطوح مختلف فاصله ردیف بر تعداد دانه در بلال از نظر آماری در سطح 5 درصد معنی‌دار بود(جدول4-5). بیشترین تعداد دانه در بلال مربوط به فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متربود (جدول 8)،که دلیل آنرا می‌توان کاهش رقابت گیاهان برای جذب نورعنوان کرد.
تعداد دانه در بلال تحت تاثیرسطوح مختلف تراکم بوته قرار نگرفت (جدول7 ). اما با افزایش تراکم تعداد دانه در بلال سیر نزولی پیدا کرد که این امر می‌تواند به دلیل رقابت و کمبود عوامل محیطی نظیر نور، رطوبت، حرارت و مواد غذایی در اثر افزایش تراکم باشد.
اثر متقابل فاصله ردیف و تراکم بوته بر تعداد دانه در بلال از نظر آماری معنی دار نبود (جدول 7 ).
تعداد ردیف در بلال
تعداد ردیف در بلال تحت تاثیرسطوح مختف فاصله ردیف و تراکم کاشت و اثر متقابل آنها قرار نگرفت (جدول4-5 ). به نظر می‌رسد که این صفت کمتر تحت کنترل عوامل محیطی می‌باشد و بیشتر تحت کنترل ژنتیکی است.رید و همکاران (39) طی مطاله ای گزارش کردند که افزایش تراکم کاشت اثر معنی‌داری بر تعداد ردیف در بلال ندارد.
وزن هزار دانه
اثر فاصله ردیف کاشت بروزن هزار دانه در سطح احتمال 5 درصد معنی دار بود (جدول7 ). بیشترین وزن هزار دانه مربوط به فاصله ردیف 75 سانتی‌متر بود که با فاصله ردیف45 سانتی‌متر اختلاف معنی داری داشت ولی بین فاصله ردیف های75 با 60 و60 با 45 سانتی‌متر اختلاف معنی‌داری از نظر وزن هزار دانه وجود نداشت(جدول 8). علت را می‌توان چنین بیان کرد که در فاصله ردیف های زیاد گیاه به عوامل محیطی (نور، حرارت و رطوبت) بیشتری دسترسی داشته و در نهایت مواد فتوسنتزی بیشتری را به دانه‌ها منتقل می‌سازد، ولی در فاصله ردیف های کم این عوامل کمتر در اختیار گیاه قرار می‌گیرند و باعث می‌شوند که وزن دانه کم گردد.
اثر تراکم بر وزن هزار دانه معنی دار نگردید (جدول4-5) .شریف زاده (11) طی مطاله ا ی گزارش کرد که بین تراکم‌های مختلف کاشت( 85 و 95 هزار بوته در هکتار) از نظر وزن هزار دانه تفاوت معنی‌داری وجود ندارد.
اثر متقابل فاصله ردیف و تراکم کاشت بر وزن هزار دانه معنی دار نگردید (جدول 7).
عملکرد دانه
اثر فاصله ردیف کاشت بر عملکرد دانه در سطح احتمال 5 درصد معنی دار بود (جدول7). بیشترین عملکرد دانه با فاصله ردیف 75سانتی متر بدست آمد(جدول8). دلیل آن را می توان به توزیع مناسب بوته در واحد سطح، کاهش رقابت برای جذب عوامل محیطی افزایش تولیدات فتوسنتزی و تخصیص بهتر آنها ذکر کرد.
تفاوت بین عملکرد دانه درسطوح مختلف فاصله ردیف کاشت با تفاوت بین تعداد دانه در بلال و وزن هزار دانه (جدول8) هماهنگ است. بالا بودن عملکرد دانه در فاصله ردیف 75 سانتی متر را می توان به تعداد بیشتر دانه در بلال و وزن هزار دانه بیشتر، نسبت به فاصله ردیف‌های 60 و 45 سانتی متردانست.
عملکرد دانه در سطح احتمال 1 درصد تحت تاثیر تراکم بوته قرار گرفت ( جدول7 ). بیشترین عملکرد دانه مربوط به تراکم 8 بوته در مترمربع بود که از لحاظ آماری تفاوت معنی داری با تراکم های 5/6 و 5 بوته در مترمربع داشت، ولی دو تراکم اخیر از لحاظ آماری تفاوتی بایکدیگر نداشتند(جدول 8). با افزایش تراکم بوته در واحد سطح از عملکرد تک بوته کاسته شد که دلیل آن را می‌توان به رقابت بین گیاهان برای عوامل محیطی نظیر نور، رطوبت و مواد غذایی نسبت داد. اما با افزایش تراکم بوته بر تعداد بوته ها افزوده شده و این افزایش بوته کمبود عملکرد تک بوته را جبران نمود و در نهایت عملکرد در واحد سطح افزایش یافت.
فلتون (30) گزارش کرد که بالاترین عملکرد دانه ذرت در واحد سطح وقتی بدست می‌آید که تراکم بوته در واحد سطح افزایش یابد.
اثر متقابل فاصله ردیف و تراکم بوته بر عملکرد دانه در سطح احتمال 5 درصد معنی دار گردید (جدول7). دراین بررسی بیشترین عملکرد دانه در فاصله ردیف 75 سانتی‌متربا تراکم بوته 80 هزار بوته در هکتارو کمترین عملکرد دانه در فاصله ردیف45 سانتی متر با تراکم بوته 50 هزا بوته در هکتار بدست آمد(جدول8). دلیل این نتیجه را چنین می توان بیان داشت که ،گرچه در تراکم کم عملکرد تک بوته زیادتر است، ولی این افزایش نمی‌تواند جبران کاهش عملکرد ناشی از تعداد کمتر بوته را بنماید. از طرف دیگر در فاصله ردیف بالاتر، نور بیشتری به برگ های وسطی و پایینی که نقش موثری را در تغذیه بلال دارند می‌رسد و با افزایش تراکم کاشت راندمان استفاده از نور زیاد می‌شود و اثر متقابل مثبت بین فاصله ردیف و تراکم کاشت، باعث افزایش عملکرد دانه در واحد سطح می‌شود.
شاخص برداشت
اثر فاصله ردیف کاشت برشاخص برداشت در سطح احتمال 5 درصد معنی‌دار بود (جدول7). بالاترین شاخص برداشت مربوط به فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر بود که از لحاظ آماری اختلاف
معنی داری با فاصله ردیف های کاشت 60 و45 سانتی‌متر داشت، ولی فاصله ردیف های 60 و 45 سانتی‌متر از لحاظ آماری اختلاف معنی داری با هم نداشتند(جدول8).
اثر تراکم بوته بر شاخص برداشت معنی دار نبود (جدول7). با افزایش تراکم بوته شاخص برداشت افزایش یافت. طبق گزارش ریچارد و همکاران (41) افزایش تراکم گیاهی شاخص برداشت را کاهش دادکه با نتایج بدست آمده مطابقت ندارد.
اثر متقابل عوامل آزمایشی برشاخص برداشت در هیچیک از سطوح آماری معنی دار نگردید (جدول7).
نتیجه گیری
بر طبق نتایج بدست آمده از این آزمایش بالاترین عملکرد دانه (6/14 تن در هکتار) مربوط به فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر و تراکم8 بوته در مترمربع می‌باشد. اثر فاصله ردیف و تراکم کاشت بر عملکرد دانه تقریباً یکسان بود. علت افزایش عملکرد را می‌توان به اثر متقابل مثبت بین فاصله ردیف کاشت و تراکم بوته و کاهش رقابت برای عوامل محیطی نظیر حرارت، نور و افزایش تولیدات فتوسنتزی از طریق افزایش سطح برگ وتخصیص بهتر مواد فتوسنتزی به اندام های ذخیره کننده ربط داد. مجموع این عوامل باعث افزایش معنی داری در عملکرد دانه گردید.
تعداد دانه در بلال و وزن هزار دانه تحت تاثیر فاصله ردیف کاشت قرار گرفتند و در نهایت بر عملکرد دانه اثر مثبتی اعمال کردند. عملکرد دانه در فاصله ردیف 75 سانتی‌متر بیشتر از فواصل ردیف 45 و 60 سانتی‌متر گردید.
در مطالعه انجام شده عملکرد دانه تحت تاثیر تراکم بوته قرار گرفت و بیشترین عملکرد دانه در تراکم 80 هزار بوته در هکتار (6/11 تن در هکتار) بدست آمد، ولی از لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری بین تراکم های 65 و 50 هزار بوته در هکتار مشاهده نشد. تراکم های 80 و 65 هزار بوته در هکتار نسبت به تراکم 50 هزار بوته در هکتار عملکرد بیشتری داشتند.
براساس نتایج بدست آمده، فاصله ردیف 75 سانتی‌متر با تراکم 80 هزار بوته در هکتار برای تولید ذرت سینگل کراس 704 در مناطق مشابه با شرایط اقلیمی این آزمایش توصیه می‌شود.
تقدیر و تشکر
بدینوسیله از زحمات کلیه کسانی که در مراحل اجرای این طرح و گزارش نهایی همکاری فرموده اند قدردانی می گردد . از ریاست محترم واحد ، بخض پژوهش ، مزرعه دانشگاه و بالاخص همکاران ارجمندم :
1- شهرام شفائی ، دانشجوی رشته مهندسی کشاورزی ، زراعت و اصلاح نباتات
2- بهرنگ نجفلو ، دانشجوی مهندسی کشاورزی ، زراعت و اصلاح نباتات
با تشکر ، رحیم علیمحمدی ، کارشناس ارشد زراعت و اصلاح نباتات ، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد میانه
منابع
اطرشی، م. 1374. بررسی اثرات تاریخ کاشت و تراکم بوته بر روی عملکرد و صفات فیزیولوژیکی و شیمیایی دانه ذرت در ارقام مختلف. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان.
اکبری، غ. ع. 1370. بررسی اثرات تراکم و آرایش کاشت بر رشد، عملکرد و اجزاء عملکرد ذرت دانه‌ای در اصفهان. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان.
امام، ی. ا. و ک. نیک نژاد. 1373. مقدمه‌ای بر فیزیولوژی گیاهان زراعی. انتشارات دانشگاه شیراز.
بزرگداشت روز جهانی غذا در وزارت کشاورزی .1373. زیتون .ص. 25-23.
خدابنده، ن. 1371. غلات. انتشارات دانشگاه تهران.
خواجه پور، م. 1378. غلات. جزوه درسی دانشگاه صنعتی اصفهان .
دماوندی، ع. 1376. فاصله ردیف و تراکم بوته بر رشد، عملکرد و اجزاء عملکرد دو رقم ذرت دانه‌ای. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان.
سیادت، ع .1373. تاثیر تراکم و متد کاشت (تک بوته، دوبوته و سه بوته) بر روی اجزای عملکرد ذرت تابستانه 704.SC. چکیده مقالات سومین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران. انتشارات دانشگاه تبریز.
سیادت، ع. 1368. غلات. جزوه درسی دانشگاه اهواز .
شبستری، م. و م. مجتهدی. 1370. فیزیولوژی گیاهان زراعی. مرکز نشر دانشگاهی تهران .
شریف زاده، ف. 1370. اثر تراکم بوته بر رشد، عملکرد و اجزاء عملکرد هیبریدهای ذرت. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان.
طهماسبی، ز. 1368. اثرات تاریخ کاشت بر عملکرد دانه و کنترل خسارات کرم ذرت در اصفهان. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان.
کوچکی، ع. و م. حسینی. 1368. سیر انرژی در اکوسیستم های کشاورزی. انتشارات جاوید مشهد .
کوچکی ،ع. و م. حسینی. و م. نصیری محلاتی. 1372. رابطه آب و خاک در گیاهان زراعی (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه مشهد.
کوچکی، ع. و ح. خیابانی. و غ. سرمدنیا. 1372. تولید محصولات زراعی (ترجمه). انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
کوچکی ،ع. و م. نصیری. و م. بنایان اول. 1370. مبانی فیزیولوژیکی رشد و نمو گیاهی. انتشارات آستان قدس مشهد.
مطیعی، ا. م. ح. و ع. سیادت. 1373. بررسی تاثیر تاریخ کاشت و تراکم بر عملکرد دانه ذرت 46A در خوزستان. چکیده مقالات سومین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران. انتشارات دانشگاه تبریز.
مظاهری، د. 1372. زراعت مخلوط. اننتشارات دانشگاه تهران .
مین باشی معینی، م. 1374. اثرات تاریخ کاشت و تراکم بوته بر عملکرد و کیفیت ذرت علوفه‌ای. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان .
واحدی، م. 1368. کاشت، داشت و برداشت ذرت. وزارت کشاورزی سازمان ترویج و آموزش کشاورزی .
هاشمی دزفولی، ا. و ع. کوچکی. و م. بنایان اول. 1375. افزایش عملکرد گیاهان زراعی (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
Allien,J.R.,G.W.Mckee , and J.H.Mcghen. 1973. Leaf number and maturity in hybrid corn. Agron. J. 65 : 233 – 235.
Beaven,E.S. 1914. Rep. Br. Assoc. 83 : 660.
Buren, L.L., J.J. Mock. and T.C. Anderson. 1974. Morphological and physiological triats in maize associated width tolerance to high plant density. Crop Sci. 84: 426-429.
Cummins,D.G. and J.W.Dubson,JR. 1973. Corn for silage as influenced by hybrid maturity row spacing, plant population,and Climate. Agron. J. 65: 240-243.
Donald, C.M. 1962. In serch of high yield. J. Aust. Agric. Sci. 28: 171-178.
Donald,C.M. and J.Hamblin. 1976. The biological yield and harvest index of cereal as agronomic and plant breeding criteria. Adv. Agron. 88: 366-405.
Early,E.B.,R. J.Miller,G.L.Reichert,R.H.Hageman and R.D. Seif. 1966. Effect of shade on maize production under field condition. Crop Sci. 6: 1-6.
Erik,K.and J.Hanway. 1966. Leaf area in relation to yield of corn grain. Agron. J. 58: 10-18.
Fulton,J.M. 1970. Relationships among soil moistur stress plant population,row spacing and yield of corn. Can. J. plant Sci. 50: 31-38.
Giesbrecht, J. 1969. Effect of population and row spacing on the performance of four corn (Zea mays L.) hybrids. Agron. J. 61: 439-441.
Hanway, J.J. 1963. Growth stages of corn (Zea mays L.). Agron. J. 55: 487-492.
Hunter, R.B, L.A. Hunt. and 1.W.Kannenberg. 1974. Photoperiod and temperature effect on corn. Can.J. Plant Sci. 54: 71-78.
Iremiren, G.O. and G.M.Milborn. 1978. The growth of maize. IV.Dry matter yields and quality components for silage. J. Agric. Sci., Camb. 90: 569-577.
Karlen, D.L. and C.R. Camp. 1985. Row spacing, plant population, and water management effect on corn in the Atlantic coustal plain. Agron. J. 77: 393-398.
Larson, W.E. and J.J. Hanway. 1977. Corn production, P. 625-669. In C.F. Sprugue, Corn and corn improvement. Amer soc of agron. Madison, WI.
Lutz, J.A., H.M. Camper, and C.D. Jonse. 1971. Row spacing plant population effects on corn yield. Agron. J. 63: 12-14.
Nichiporovic, A.A. 1954. Photosynthesis and the theory of obtaining high crop yields. 15 th Timiryazey lecture on SSSR, Moscow 1956. English transl. Dept. Sci. Ind. Res. Great Britina 1956.
Reed, A.J., G.W. Sigletary, J.R. Shussler, and D.R. Williamson. 1988. Shading effects on dry matter and nitrogen partitioning, kernel number and yield of maize. Crop Sci. 28: 819-825.
Repka, J. and Dunk, J. 1991. Energy efficiency of crop production using larye-scale technology. Rostlinna Vyroba 34(10) : 745-752. In maize Abstract.
Richard, and L.Deloughery, and R.Kenterookson. 1979. Harvest index of corn effect by population density, maturity rating and envirnoment. Agron. J.71: 577-580.
Rutger, J.N. and L.V. Croweder. 1969. Effect of high plant density silage and grain yield of six corn hybrids. Crop Sci. 7: 182-184.
Stinson, H.T. and D.N.Moss. 1970. Some effects of shade upon hybrids tolerant and Intolerant of dense planting.Agron.J.57:482-484.
Tetio, F. and F.P. Gardner. 1988. Responses of maize to plant population density. I. Canopy development, hight relationship, and vegetative growth. Agron. J. 80: 930-935.
Tetio-Kagho, F. and F.P. Gardener. 1988. Responses of maize in to plant population density. II. Reproductive development in yield Adjustments. Agron. J. 80: 935-940.
46- Warrington, I.J. and E.T. Kanemasu. 1983. Corn growth response to temprature and photoperiod. I. Seedling emergence, tassel initiation and anthesis. Agron. J. 75: 749-754.
برای مشاهده مطالب دیگر کلیک کنید
